Κριτικές

Η τέχνη της Εριέττας Βορδώνη

Το χρώμα -πάνω απ’ όλα- στη ζωγραφική της Εριέττας Βορδώνη αποκαλύπτει, ξεδιπλώνει μυστικά μορφών, ιδέες που συνθέτουν πολλές φορές μια υπόγεια δραματουργία.
Το σχήμα δεν είναι ευκρινές, φανερώνεται πάντα με κάποιο υπονοούμενο: υποψίες και ψίθυροι σκέψεων, στιγμιαίες εντυπώσεις οι οποίες προέρχονται από τον υπαρκτό κόσμο, για να μετουσιωθούν σε μια ιδιάζουσα μεταφυσική.
Τα μοντέλα, είτε είναι άνθρωποι, άλογα, δέντρα, φυτά ή απλώς ένα κάθισμα κάπου, μεταξύ χάους και υπαρκτού τοπίου (ανάμνηση τοπίου), περιλούζονται από το διάχυτο φως των χρωμάτων της.
Παρακολουθώ τις μεταμορφώσεις της Εριέττας Βορδώνη πολύ καιρό τώρα, από τα χρόνια του Παρισιού, στα τέλη του 20ού αιώνα, και αναρωτιέμαι πώς τα καταφέρνει να συνδυάζει τον μετα-ιμπρεσιονισμό, τον εξπρεσιονισμό και την ποιητική αλληγορία!
Οι Εποχές της κυμαίνονται από το αδρό σχέδιο με το χυμώδες χρώμα των έργων της, όπως οι Τιτάνες (κύκλος μεγάλης δύναμης) και αργότερα στο φιλοσοφημένο απέριττο με λίγα χρώματα άλλο κύκλο της (θα τον όνομαζα «θεματολογία μοναξιάς και αυτοσυγκέντρωσης»), για να κορυφωθεί στους κήπους του Επίκουρου, με τα γιγάντια φυτά, παράξενων μη πραγματικών κόσμων.
Οι πρόσφατες δημιουργίες της ξεδιπλώνουν επικές εικόνες, μιας ανθρωπότητας σε κατακλυσμό και εξορίας, ομάδες ανθρώπων, σε αναζήτησηη αθώων τόπων, όπου η δημιουργός Εριέττα Βορδωνη μας οδηγεί σε νέες σκέψεις μυστηρίου και αινιγμάτων.
Το εικαστικό αποτέλεσμα και η «συγκομιδή» των έργων της μου προκαλεί να σκεφτώ κάποιους παραλληλισμούς με άλλες φυσιογνωμίες της ευρωπαϊκής ζωγραφικής, ιδίως των Γάλλων μετα-ιμπρεσιονιστών Pierre Bonnard (στην ιδιορρυθμία των ρευστών χρωμάτων σε κλειστούς χώρους) και Edouard Vuillard, στην απόδοση των χρωμάτων της φύσης (ο κήπος του Επίκουρου) με τεχνοτροπία δική της, καθαρά προσωπική, αντισυμβατική και παιχνιώδη.
Τέλος, αν θα θέλαμε να συνοδέψουμε τα έργα της με μουσική, νομίζω πως ο Igor Stravinsky θα ήταν ιδανικός: πολύμορφος εικονοποιός του υποσυνείδητου.

Χριστόφορος Χριστοφής

Δραματουργός – σκηνοθέτης, ποιητής
Βραβείο Δραματουργίας Κάρολος Κουν 2021

Η γυναικεία μνήμη είναι το κέντρο της έρευνας της Εριέττας Βορδώνη, η οποία από την ίδια της φαντασία βρίσκει αναφορές στον αρχαίο κόσμο. Τα τοτέμ της, αντικείμενα που απλώνονται στο χώρο σαν περιπλανώμενες ψυχές ζωντανεύουν από τις απειράριθμες εικόνες που τις σημαδεύουν και ταυτίζονται με ατελείωτα επεισόδια μίας προσωπικής ιστορίας Δεν είναι μεμονωμένες στιγμές αλλά σημεία μιας συλλογικής ιστορίας, λέξεις ενός πλήρους λόγου.
Η τέχνη είναι η προσγείωση σε ένα χορό χωρίς όρια αλλά σαφώς ορισμένο από την επιθυμία του να μην υπάρξει θάνατος.

ACHILLE BONITO OLIVA

…Στην τελευταία της δουλειά, η Βορδώνη τοποθετεί βασικά ερωτήματα σχετικά με τον ρόλο της Τέχνης στην αναγνώριση μιας ποιότητας ύπαρξης που θα υπερβαίνει κάθε μορφή επίγειων προβληματισμών. Για να είμαστε σε αρμονία με το σύμπαν πρέπει να έχουμε μια ακριβή αίσθηση των αναλογιών και σ’ αυτήν την πνευματική κατάσταση η ανθρώπινη μορφή λειτουργεί σαν κεντρικό σημείο αναφοράς απ’ όπου εκπέμπεται το σύνολο των πράξεών μας….
Η ζωγραφική της Εριέττας Βορδώνη καταφέρνει να αναπαραστήσει την ακριβή στιγμή της ισορροπίας, διατηρώντας την στο μέλλον όπου θα χρειαστεί να την ξαναθυμηθούμε.

Dan Cameron
Διευθυντής του New Museum, Νέας Yόρκης απόσπασμα από τον κατάλογο τns ατομικής έκθεσης «Εκεί» Αθήνα, Mάιος 1996

Το έργο της είναι ένας ύμνος στην ευθραυστότητα της αφής και στον αισθησιασμό της ζωγραφικής. Δεν ζωγραφίζει περιγραφές και αφηγήσεις, αλλά ψυχικές καταστάσεις, αισθήσεις και εντυπώσεις. Μιλά για το άυλο της ζωής, την ομορφιά του εφήμερου, το πολύτιμο του απόκρυφου. Ένα έργο που μας προσκαλεί σε εσωτερικούς στοχασμούς.

Florent Bex
Επίτιμος Διευθυντής του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Αμβέρσας

Επιχειρώ να φανταστώ το έργο της Βορδώνη στο πέρασμα του χρόνου. Ρωτώ την ίδια για το πώς το φαντάζεται να λειτουργεί στη διάρκεια του. “θα ήθελα κυρίως να λειτουργεί φιλικά.. μου απαντά «Να βλέπω περαστικούς να σταματούν και να κάθονται. να συνομιλούν με το καθισμένο κορίτσι. να αναζητούν ένα σπάσιμο της ζέστης το καλοκαίρι. να ζήσουν μαζί του. Φεύγοντας θυμάμαι δυο στίχους του Γκαίτε: “Εάν θέλεις να καλπάσεις προς το ατελεύτητο, τότε διέσχισε το εντός ορίων προς κάθε πλευρά του…” Και απομακρύνομαι αφήνοντάς πίσω μου τους “Κυνηγούς Ουρανών” της Εριέττας Βορδώνη, να εξερευνούν τα όρια, να καλπάζουν ευφρόσυνα προς το ατελεύτητο.

Ίρις Κρητικού
Νοέμβριος 2006

Στη δουλειά της Βορδώνη, το μάτι και ο νους διακρίνουν τα μυστικά περασμένων και σημερινών πολιτισμών που βρίσκονται «κάπου ε δώ ή εκεί», μέσα στη μαγική Μεσόγειο, κοιτίδα του κόσμου. Ανα- μνήσεις από την Αρχαιότητα, αναφορές σε μύθους και παραδό σεις, στοιχεία της σημερινής καθημερινότητας μετουσιώνονται από τη ζωγράφο σε έργα Τέχνης με μια ατμόσφαιρα ποιητική, άρα ου- σιαστική, έξω από το χώρο και το Χρόνο. Στην ουσία, αυτό που προσπαθεί να αποτυπώσει η Βορδώνη δεν εί ναι τόσο την εικόνα του κόσμου της, όσο την ίδια τη Ζωή. Τη Ζωή μέσα στις ατέλειωτες εκφράσεις της, τις πολυσύνθετες φόρμες της, τις πιο φευγαλέες της στιγμές.

Pierre Chaigneau

Πρώην Διευθυντής του Μουσείου Μοντέρνας και Σύγχρονης Τέ χνης της Νίκαιας, Γαλλία.

Η Ζωγραφική της Εριέττας Βορδώνη μιλάει για αγγίγματα και δια- σχίζει τους αιώνες. Ρισκάρει στους κυκλώνες του ναυαγίου για να σώσει ό,τι ακόμη μπορεί να σωθεί, ένα φευγαλέο συναίσθημα, μια επιθυμία γαλάζιου, την αόρατη ανάσα μιας φτερούγας αγγέλου. Με στόχο να δει πιο μακριά, πέρα απ’ τους συμβατικούς ορίζο- ντες, η ζωγραφική της συχνά υψώνεται πάνω σε μετέωρες ξύλινες στήλες ή στο μεταίχμιο ενός αβέβαιου ανεμοστρόβιλου.

Τίποτα πιο προσωρινό από αυτά τα σημεία που οριοθετούν τη ροή της έξαρσης στη μέση μιας θύελλας.

Στο πέρασμα των παγωμένων ανέμων του αιώνα μας, στο προ- σκεφάλι της νύχτας δίχως όνειρα, η ζωγραφική της Εριέττας Βορ- δώνη, της αρχαιολόγου των χαμένων συνωμοσιών, παγιδεύει συ ναισθήματα μεγαλοπρεπή σαν άγια λάβαρα, οικεία σαν τάματα.

Jean-Louis Pradel

Ιστορικός Τέχνης, Καθηγητής στην Ecole Nationale Supérieure d’ Arts Décoratifs

Τα έργα της Εριέττας Βορδώνη δίνονται στο βλέμμα του θεατή, όπ μως συγχρόνως δραπετεύουν και κρύβονται.

Αυτή η αντίστασή τους να τα αιχμαλωτίσει το βλέμμα είναι το απο τέλεσμα μιας ιδιαίτερης τεχνικής. Μια τεχνική που ανταποκρίνεται δίχως άλλο στην επιθυμία της Ζωγράφου να θολώσει την ανάγνω- ση, να μιλήσει ελλειπτικά, να διαφυλάξει το μυστικό. Η δυαδικό- τητα βασιλεύει σε όλα τα επίπεδα. Χρησιμοποιώντας πάνω στη Ζω- γραφική επιφάνεια κάποια ιδιαίτερα υλικά, άλλοτε διαφανή, άλ- λοτε καλυμμένα ή μισοσβησμένα, δημιουργεί επάλληλες όψεις. Είναι σαν να θέλει κρατώντας τις ψευδαισθήσεις του χώρου και του βάθους να την επαναπραγματευτεί τοποθετώντας καθρεφτίζο ντα μέσα έκφρασης. Εξάλλου αυτά τα “φράγματα” στο βλέμμα ει σάγονται εκ νέου στο έργο μέσα από χρωματικές επιφάνειες. Σε κάθε έργο τα υλικά, οι φόρμες και τα χρώματα διεισδύουν απ μοιβαία σε μια αδιάκοπη κίνηση, οι στρώσεις και τα χρίσματα προ- στίθενται σε επάλληλα επίπεδα σε μια διάταξη τέτοια που το βλέμ μα χάνεται. Αυτό το βλέμμα που αναγνωρίζει ένα συνεχές “πή γαινε-έλα” της εικόνας που αναπτύσσει και αυξάνει τον ζωγραφικό χώρο. Οι εικόνες λειτουργούν με ένα υπέρμετρο και ευαίσθητο πλούτο χρωμάτων.

Η γυναίκα και η θηλυκότητα είναι πανταχού παρούσες. Μ’ ένα συνωμοτικό νεύμα, η δημιουργός μάς θυμίζει τα μεγάλα γυμνά της Ιστορίας της Τέχνης, τις οδαλίσκες, τις Ολυμπίες, τις θεές της αρχαιότητας. Εικόνες σύγχρονων γυναικών που μοιάζουν να κρύ βονται και να αποκαλύπτονται ταυτόχρονα, προκλητικές στην α- φέλεια και την ειλικρίνειά τους, σαρκικές αλλά πάντα αθώες. Η Εριέττα Βορδώνη μας προτείνει έναν κόσμο όπου αναμιγνύο- νται τα όνειρα της εφηβείας με τις επιθυμίες της ώριμης γυναίκας, έ- ναν κόσμο μαγείας όπου βασιλεύει η έκπληξη. Ζωγραφίζει τη σχε τικότητα της όρασης και της μνήμης. Παρουσιάζει και αποκρύπτει, επικεντρώνει και διαλύει. Το έργο της είναι ένας ύμνος στην ευθραυστότητα της αφής και στον αισθησιασμό της ζωγραφικής. Δεν ζωγραφίζει περιγραφές και αφηγήσεις, αλλά ψυχικές καταστάσεις, αισθήσεις και εντυπώ σεις. Μιλά για το άυλο της ζωής, την ομορφιά του εφήμερου, το που λύτιμο του απόκρυφου. Ένα έργο που μας προσκαλεί σε εσωτερι κούς στοχασμούς.

Florent Bex

Επίτιμος Διευθυντής του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Αμβέρσας

ΣΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΣ
VORDONI 2000-2002
Ο Γκωγκέν συμβούλευε τους μαθητές του να ζωγραφίζουν καπά μνήμης», γιατί στη μνήμη οι χρωματισμένες από συναίσθημα φυ σικές φόρμες είναι πιο ολοκληρωμένες και πιο σημαντικές. Οι Ζω γραφικές εικόνες της Εριέττας Βορδώνη, από τις αρχές της δεκαε τίας του ’80 έως και σήμερα, θαρρείς ότι ισορροπούν ανάμεσα στο κυνήγι του φευγαλέου και το πάθος του αιώνιου. Η μνήμη τη βοη βάει να προσεγγίσει τη βαθύτερη εικόνα του ανθρώπου και η Ζω γραφική για τη μορφοποιήσει.
Η Βορδώνη διδάχτηκε τα μυστικά της ζωγραφικής στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, δίπλα στους δασκάλους της Γιάν νη Μόραλη και Γιώργο Μαυροΐδη. Συνέχισε τις σπουδές της στην Ecole Nationale Superieure des Beaux-Arts στο Παρίσι, ενώ παράλ ληλα μελέτησε σε βάθος το έργο του Ρέμπραντ, του Βερμέρ και του Τζιακομέτι. Οι κορυφαίοι αυτοί δημιουργοί στάθηκαν η αφετη ρία των προβληματισμών και των αναζητήσεών της. Από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του ’80 άρχισε να αποκαλύπτει τον προσω πικό κόσμο των εικόνων της και την επιθυμία ή την εμμονή της να δημιουργεί ένα πλαστικό χώρο που να απευθύνεται άμεσα στην ευαισθησία του θεατή. Η Βορδώνη δεν αρνήθηκε ποτέ την αίσθηση απεναντίας, την προωθεί ώσπου να την αναποδογυρίσει και να κα τακτήσει τα μυστικά της ανθρώπινης ζωής.
Η ανθρώπινη μορφή, από την αρχή της καλλιτεχνικής της περιπέ τείας έως και σήμερα, αποτελεί τον πυρήνα των ζωγραφικών της κατακτήσεων. Τίποτα για την ίδια δεν υπάρχει έξω από τον άνθρω το και τη φύση. Η Ζωγράφος δέχεται ότι η ομορφιά στην Τέχνη δεν πηγάζει από την πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας, αλλά από το πάθος του δημιουργού για την κατάκτηση μιας νέας ειν κόνας, η οποία επιχειρεί να ερευνήσει το πραγματικό. Έτσι το πάθος και το πνεύμα την οδηγούν σε ένα προσωπικό δρόμο αποκάλυ ψης του εσωτερικού της κόσμου, μιας ψυχικής πραγματικότητας. Οι εικόνες της είναι βαθιά ουμανιστικές, σαν να αναζητά επίμονα τις δικές της απαντήσεις στο αινιγματικό μυστήριο της ζωής. Συγκε κριμένος χώρος και χρόνος δεν υπάρχουν στο έργο της. Οι μορφές της λειτουργούν σε ένα ρυθμό ποιητικού χώρου. Το ίδιο συμβαίνει και με την πρόσφατη δουλειά της, της περιόδου 2000-2002, oπου εστιάζει την προσοχή της στην ισορροπία ανάμεσα στην πλα- στική έκφραση και τη νοηματική υπόσταση του κάθε έργου. Ζω γραφίζει σαν να υφαίνει, χρησιμοποιώντας ετερόκλητα υλικά, ό πως, για παράδειγμα, κρυσταλλικό χαρτί, μέταλλο, πλεξιγκλάς ή χρώματα, με αποτέλεσμα να κερδίζει την αρμονία μέσα από τα πιο ετερογενή υλικά. Ζωγραφίζει με το λύγισμα της ευθείας και την ιδιότυπα ελλειπτική απόδοση των μορφών αδιαφορώντας για την ανατομική τους ακρίβεια. Το σχέδιό της είναι οξύ και το χρώμα γίνεται κυρίαρχο εκφραστικό μέσο μέσα από τη διαφάνεια. Η Βορδώνη αποφεύγει κάθε έντονη χρωματική αντιπαράθεση, συναιρώ ντας τη δύναμη των υλικών και των χρωμάτων της με την ελαφρά. δια και τη λεπτότητα. Η τεχνική της παραμένει ελεύθερη και αδέ σμευτη χωρίς να ακολουθεί τις παραδοσιακές αρχές της Ζωγρα φικής. Ρυθμός και ευαισθησία συνυπάρχουν και εξισορροπούνται. Μορφές και χρώματα συνυφαίνονται αφού ζωγραφίζει σχεδιά Ζοντας. Απαλά γαλάζια, ώχρα και ροζ χρώματα, υπαινικτικά έντο να μαύρα και φωτεινά άσπρα, μεταξύ των άλλων, κορυφώνουν την ατμόσφαιρα των εικόνων της. Τα χρώματά της, με τη μοναδική τους ποιότητα, νομίζεις ότι εισχωρούν στην ανθρώπινη ψυχή α νακαλώντας μνήμες από έντονα βιώματα. Το μαύρο, για παρά δειγμα, σε κανένα έργο της δεν αποκτά ποτέ μια ασφυκτική πυ κνότητα, αφού φτάνει μια καφέ ή μοβ πινελιά για να αποδυναμών σει κάθε σκοτεινή του δύναμη. Κάθε της σύνθεση, μικρής ή μεγάλης διάστασης, διακρίνεται από τη χρωματική ισορροπία, που είναι λι τή, απλή και γεμάτη λυρισμό. Θα ήταν παράλειψη να μην επιση μανθεί ότι, όσο και αν περιορίζει το χρώμα σε βασικές συζυγίες, διατηρεί πάντα το βάρος του χρώματος που ερεθίζει την αίσθηση. Ο κόσμος της όμως δεν αφήνεται μονάχα σε λυρικές αναπολή σεις και οράματα, αλλά βυθίζεται σε μια ουσιαστικότερη ενατένιση της ζωής. Οι μορφές της ενδυναμώνουν τη νοηματική ατμόσφαιρα του έργου της και υποβάλλουν πολλαπλά ερωτήματα.
Η Βορδώνη, μέσα από τις εικόνες των έργων της, φαίνεται ότι δεν υπήρξε ποτέ μια αφηρημένη ζωγράφος που αγνοεί ή αρνείται τη Ζωή. Δουλεύει, πάντα, όπως νιώθει. Ζει τις μεταμορφώσεις της ει κόνας μέσα από το χρόνο της ύλης, με τόση αμεσότητα, που ίσως
μόνο ένα παιδί θα μπορούσε να έχει τόση τόλμη στη φαντασία του. Δουλεύει άλλοτε με πυρετική και άλλοτε με συνετή πινελιά, χωρίς ποτέ να χάνει την αίσθηση της συνολικής εικόνας, εμμένο ντας στη λεπτομέρεια του ουσιώδους. Οι μορφές της διακρίνονται από την αμεσότητα της πνοής της πλαστικής τους έκφρασης, ενδυ ναμώνοντας έτσι την αίσθηση μιας ερωτικής ομιλίας. Ο μυστηρια κός κόσμος του έρωτα έρχεται σε πρώτο πλάνο θυμίζοντάς την επιθυμία όλων των ανθρώπων και την προσδοκία για την αληθινή κάθαρση. Τα σώματα πλασμένα με γρήγορες πινελιές εικονίζο νται έξω από τη φθορά της καθημερινότητας για να αποκαλύψει το θρίαμβο του έρωτα στη ζωή. Το χρώμα και η σύνθεση υποτάσ σονται σε μια ιδέα. Η χρωματική γκάμα των σωμάτων διακρίνεται από την ένταση και την καθαρότητα. Η ζωντανή ματιέρα των έρ γων κερδίζεται με την επεξεργασία των τόνων και αυτό το ίδιο το ανεπαίσθητο παιχνίδισμα των εναλλαγών τους, αφού τα χρώματα έχουν κερδίσει μια μοναδική αισθαντικότητα. Ο χώρος των έρ γων της διευρύνεται με την παράταξη χρωμάτων με πλαστική βα- ρύτητα και φωτεινών αποχρώσεων, δημιουργώντας μια συνεχή κίνηση από μέσα προς τα έξω. Η χρωματική αυτή εκφραστική ε νέργεια δυναμώνει την τελική εικόνα ενώ τα παραστατικά στοι χείο συνδιαλέγονται με τα αφαιρετικά.
Η Βορδώνη από ένστικτο ακολουθεί τη δημιουργική της φαντασία και ο κόσμος της συνεχώς αλλάζει ενώ οι μορφές ποτέ δεν είναι στατικές. Η επίμονη αναδρομή της στις μνήμες αποκαλύπτει τη βα θεά της αγάπη για τον άνθρωπο και παράλληλα την απεριόριστη ε μπιστοσύνη της στις αισθήσεις. Αυτή η αρχή της παραμένει αμετα κίνητη και ακλόνητη σ’ όλα τα στάδια της εικαστικής της περιπέτει ας. Στο έργο της, με περιέργεια και επιμονή, επιχειρεί να καταδυθεί στο βάθος της ανθρώπινης ζωής και να ανακαλύψει το μυστικό της. Η δική της αλήθεια δεν είναι ούτε αφηρημένη ούτε απόλυτη. Προσεγγίζει με σεβασμό τον άνθρωπο και τη φύση, πείθοντάς μας ότι αισθάνεται μουσικά την ομορφιά της ζωγραφικής και συνει δητά αφοσιώνεται σ’ αυτή.

Τάκης Μαυρωτάς
Τέως Διευθυντής Πινακοθήκης Πιερίδη, Νυν εικαστικός Διευθυντής του Ιδρύματος Θεοχαράκη

ΦΩΤΕΙΝΟ ΚΑΙ ΑΙΘΕΡΙΟ
υπάρχει ζωτικότητα στο παρελθόν που θα έρθει
VORDONI 2000-2002
Όλα τα γραπτά μας θα ήταν αυτό: η αγχώδης αναζήτηση γι’ αυτό που δεν είχε γραφτεί ποτέ στο παρόν, αλλά σε ένα παρελθόν που θα έρθει.
Maurice Blanchot
Όταν κάποιος κοιτάζει τα έργα της Εριέττας Βορδώνη, δεν βλέπει μόνο έναν τόπο μέσα σε ένα σύννεφο να πηγάζει από έναν κό σμο, τον οποίο μόνο εκείνη ξέρει πώς να πλησιάζει. Είναι ένας και σμος όπου η περιγραφή μοιραία μετατρέπεται σε λυρισμό. Ακού στε αυτά τα αποσπάσματα για το έργο της Βορδώνης
Στιγμές της ημέρας: χάραμα ή σούρουπο, όπου οι γραμμές είναι βολές και η ομίχλη σκιάζει τις μορφές και μπερδεύει τα χρώματα. Liberation, 1989)
Η ζωγραφική της Εριέττας Βορδώνη μιλά για επαφή και διασχίζει τους αιώνες. (Jean-Louis Pradel, 1998)
και οι δυο επικαλούνται το χρόνο για να περιγράψουν την εμπειρία του έργου της Βορδώνη. Γιατί ο καθένας βιώνει το έργο πέρα από το να το κοιτά απλά, χαμένος στην ομορφιά της εικόνας και της υ φής του. «Συνδυάζω ενστικτωδώς εικόνες και συναισθήματα από το παρελθόν με καθημερινές εμπειρίες». Η εμπειρία είναι χρόνος συσσωρευμένος. Ο χρόνος μου, ο χρόνος σου, ο χρόνος τους. Είν και αυτό που παίρνουμε μαζί μας από το χάος που είναι η ιστορία. Οι πίνακες της Βορδώνη είναι μεγάλα κομμάτια αυτής της εμπει ρίας καλυμμένα με το απαράβατο της θνητής ακινησίας (Christian Larrieu, 1984). Αισθανόμαστε ήρεμα και τρυφερά μπροστά τους για τί μας απλώνουν το χέρι, προσκαλώντας μας, προσφέροντάς μας μια φευγαλέα ματιά σε κάτι απαλό και συναρπαστικό: μια ματιά στο παρελθόν που πρόκειται να έρθει.
Τίποτα δεν υπάρχει πριν από το χρόνο, είναι το νόημα και η ουσία μας. Για την αρχαία ορφική θεολογία ο χρόνος είναι πραγματικά η πηγή προέλευσης των πάντων. Αλλά για να προσδώσει σαφήνεια στο σύμπαν, ο χρόνος πρέπει να πολεμήσει με τον απόγονό του: το Χάος και ο Αιθέρας κατρακυλούν και περιστρέφονται μέχρι που η σύντηξή τους σχηματίζει ένα αβγό, σύνηθες σύμβολο γονιμότη τας και ζωής. Και από αυτό το αβγό ξεπροβάλλει μια φιγούρα, ο Φάνης: φτερωτός, ερμαφρόδιτος και αυτό γονιμοποιούμενος, λα μπερός και αιθέριος, δίνει ζωή στην πρώτη γενιά των θεών και είν και ο απόλυτος δημιουργός του κόσμου.
Ο δημιουργός είναι ο καλλιτέχνης, ο αυτο γονιμοποιούμενος, εν κείνος που συνθέτει τα πάντα αντλώντας δύναμη από το χρόνο, γνώση από το Χάος και τον Αιθέρα. Στον κόσμο της Βορδώνη ο Χρόνος είναι ξεκάθαρα κυρίαρχος: «Είναι ατέρμονος. Τα πάντα Ζουν μέσα μας ακόμα και αν έχουν περάσει αιώνες». Αλλά είναι α δύνατο να δεις το χρόνο, περνά δίπλα μας βιαστικά σαν να είναι διάφανος, μια στοίβα στρώματα από παχύ και λεπτό υλικό συγκε ντρωμένο, που περνούν μέσα από τα μάτια μας. Είναι σαν να βλέ πουμε μέσα από τη ζωή μας παρά να αισθανόμαστε κάθε απρόο πτο. Η όπως ο Roland Barthes γράφει για τη γλώσσα και μπορούμε να το παραλληλίσουμε με τις εικόνες της Βορδώνη, «η γλώσσα είν και δέρμα. Τρίβω τη γλώσσα μου πάνω στον άλλον. Είναι σαν να εί και λέξεις αντί για δάχτυλα ή δάχτυλα στην άκρη των λέξεων μου». Στην τέχνη της Βορδώνη, μια επική αίσθηση εμπειρίας τρίβεται πά νω μας, αιχμαλωτίζεται και ακινητοποιείται αλλά, όλως παραδό έως, δεν ησυχάζει ποτέ. Η επίπεδη επιφάνεια πάνω στην οποία δουλεύει δεν παίρνει ποτέ τη μορφή μιας συγκεκριμένης αναπα ράστασης (για παράδειγμα, ένα αβγό σύμβολο Ζωής), αλλά μια μάζα υλικών όπου η ύλη συγκεντρώνεται και αντηχεί. Βλέπουμε μέσα στο χρόνο.
Στην πρώτη επαφή με το έργο της Εριέττας Βορδώνη κάποιος μπο ρεί να το εκλάβει λανθασμένα σαν ένα είδος νεο-εξπρεσιονισμού, το οποίο, εξ ορισμού, εμπεριέχει την απαλλαγή από τη συνειδητή υ ποκειμενικότητα του ατόμου. Ο εξπρεσιονισμός παίρνει το εσωτε ρικό του ανθρώπου και το απελευθερώνει, χωρίς όρους και συμ- βάσεις, πάνω στον καμβά. Αναμφίβολα αισθανόμαστε μια τέτοια εκρηκτικότητα στο έργο της Εριέττας Βορδώνη, αλλά με μια δια φορά. Μπορεί να είναι μόνη όταν δουλεύει στο εργαστήριο της που μοιάζει με μικρό εργοστάσιο «βαμμένο άσπρο, ψηλοτάβανο, με μεγάλα παράθυρα, με πολύ φως και διάσπαρτα υλικά παντού!» αλλά το έργο της δεν απευθύνεται μόνο σ’ εκείνη. Ενσωματώνει παρά εκφράζει την απεριόριστη αίσθηση της μετήχησης. Με άλλα λόγια, αν κάποιος μπορούσε να δει μια ηχώ, αυτή θα ήταν το έργο της Βορδώνη. Ποια είναι αυτή η ηχώ που ακούμε με τα μάτια και την αίσθηση της αφής;
Τι είναι αυτό το άλλο που κυριαρχεί στο έργο, μετατρέποντάς το α πό εκφραστική εικόνα σε πολυσύνθετη εμπειρία;
Είναι οι μοναχικές φιγούρες με τις αμυδρές χειρονομίες, νικήτριες επί του Χάους,
Είναι το μέταλλο που χρησιμεύει σαν «σκοτεινός καθρέφτης» σε ό λα τα έργα της;
Είναι το ιριδίζον μαργαριτάρι, από μόνο του ένα πλάσμα γαλα- κτώδους, διαφανούς πρόσφυσης;
Είναι το ζαρωμένο, ξεφτισμένο χαρτί που χρησιμοποιεί σαν και νούριο δέρμα πάνω από μια πληγής
Είναι ο συνολικός αντίκτυπος της διαφάνειας του χρόνου που δια μορφώνεται στην ατμόσφαιρα, η απαλή πυκνότητα του σύννεφου που προσγειωθήκαμε,
Φυσικά είναι όλα αυτά. Απόηχοι μνήμης, οι οποίοι δεν είναι μόνο της Βορδώνη, αλλά περιλαμβάνουν το ημέρωμα του αγαπητού χρόνου και την ακινητοποίηση του Χάους: «Στην αρχή δημιουργώ μια χαοτική ατμόσφαιρα και από αυτήν ξεπροβάλλει το έργο σαν Ζωντανός οργανισμός, γεννημένος από το πουθενά». Φωτεινό και αιθέριο, Ζωτικότητα και οπτιμισμός ξεχύνεται, ένα μέλλον παρόν χρωμάτων, υφής, μεταξιού, φτερών και χρυσών φύλλων. Έχουμε οδηγηθεί μέσω μιας μαγικής τρύπας σε μια στροβιλιζόμενη, αιθε ριάζουσα ατμόσφαιρα (Dan Cameron, 1996), όπου αναλαμπές χρόν νου ακίνητες, αλλά δυναμικές, παίρνουν μορφή. Ο πίνακας δεν είναι πάντα ίδιος, αλλά ούτε και διαφορετικός. Ένα όραμα επιθυ μίας γεννιέται από το πουθενά. Η Δημιουργία έχει πραγματωθεί. Ακούω μια ηχώ, «Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ζωή είναι έν να όμορφο δώρο».

Thyrza Nichols Goodeve, 2002 Professor, School of Visual Arts, New York City.

Όλα τα αποσπάσματα, όπου δεν δηλώνεται διαφορετικά, είναι της Εριέττας Βορδώνη.